Nieuws

5 - Schokland, eiland in de Zuiderzee

In het landschap van de Noordoostpolder ligt een opvallende bult: Schokland. Ontstaan uit het veen, werd Schokland in de late middeleeuwen een eiland. De bevolking woonde op woonterpen. Het leven op Schokland was niet gemakkelijk. Armoede was er vrijwel altijd. Eeuwenlang leverden de Schokkers een moeizame strijd tegen het water. In 1859 vond de overheid het genoeg: het eiland werd ontruimd. De Schokkers wonen er niet meer. Schokland behield zijn functie voor de scheepvaart. Sinds 1942 ligt het kalm en vredig in de drooggelegde Noordoostpolder. 
Schokland vergezichtSchokland vergezicht

Ontstaan van Schokland 

Het gebied Schokland en omgeving bestond al in de prehistorie. Vanaf circa 1000 na Chr. werd dit ontoegankelijke gebied ontgonnen. Vooral de kloosters namen daarbij het initiatief. Grote stukken veengrond werden omringd met dijkjes, via sloten ontwaterd en door landbouwkolonisten in gebruik genomen. De opbrengsten, rogge en boter, werden verhandeld.

Regiokaart 4000 v.C. met hoogveen en laagveen weergaveRegiokaart 4000 v.C. met hoogveen en laagveen weergave

Door de doorgaande stijging van de zeespiegel en vele overstromingen werd Schokland onder meer na de Palmstorm van 10 april 1446 een eiland (zie ook venster 2). Omdat Schokland voor een groot deel uit veen bestaat, heeft het eiland door de eeuwen heen erg te lijden gehad van stormvloeden. Bij hevige storm verdwenen soms hele stukken van het eiland in de golven. Het huidige Schokland heeft nog maar een fractie van het oppervlak dat het in vroeger eeuwen had. Dit bleek bij het droogvallen van de Noordoostpolder, toen men in de buurt van Schokland sporen van dijken terugvond. De oudste dijkresten stammen uit de elfde eeuw.

Schokland in de middeleeuwen

Op het noordelijke deel van Schokland lag Emmeloord (gelegen op een buurtterp). Op het zuidelijke deel bevonden zich Ens, Middelbuurt en de Zuidpunt. Hoewel Schokland één eiland was, sprak men tot de negentiende eeuw van de eilanden Emmeloord en Ens.  

Kaart IJsselmonding/Schokland 18e eeuw.Kaart IJsselmonding/Schokland 18e eeuw.

Dit kwam doordat er een bestuurlijke grens door het eiland liep. Emmeloord vormde samen met Urk een heerlijkheid. De heerlijkheid Urk en Emmeloord was onderdeel van het graafschap (later het gewest) Holland. Het zuidelijke deel van Schokland met de dorpen Ens en Middelbuurt behoorde tot het gewest Overijssel. 

Religie

Van de Reformatie in de zestiende eeuw was aanvankelijk op Schokland weinig te merken. Wel ging aan het eind van de zestiende eeuw de pastoor van Ens over tot het calvinisme en werden vanaf dat moment in Ens protestantse voorgangers aangesteld. De meeste Ensenaren hielden in de beginperiode echter vast aan hun katholieke geloof. 

"De dominee van Urk, die zou op Schokland preken, maar door het razen van de zee was hij zijn preek vergeten". Detailkaart Schokland uit 1773 door Jan Christiaan Sepp."De dominee van Urk, die zou op Schokland preken, maar door het razen van de zee was hij zijn preek vergeten". Detailkaart Schokland uit 1773 door Jan Christiaan Sepp.

In 1622 werd ook op het noordelijk deel van Schokland, in Emmeloord, een protestantse predikant aangesteld. Het altaar in de kerk werd afgebroken en de pastoor moest vertrekken. Deze van bovenaf opgelegde Reformatie was geen succes. Pastoors bleven het eiland (illegaal) bezoeken om de rooms-katholieke mis op te dragen. Acht jaar later stond er zelfs weer een altaar in de kerk. Terwijl het zuiden van Schokland voor een deel protestants werd, bleef het noordelijke Emmeloord katholiek. ‘Gespikkelde huwelijken' (huwelijken tussen protestanten en katholieken) kwamen voor op het kleine Schokland.

 

Armoede

Schokland was één van de armste gebieden in Nederland. Rond 1700 was het eiland al zo klein geworden dat voor akkerbouw geen plaats meer was. Ook de veeteelt liep snel in omvang terug. Het werd steeds gemakkelijker om visserman te worden, dan om boer te blijven. Het eiland was ook niet erg groot: rond 1800 maar vier kilometer lang en nergens breder dan vijfhonderd meter. Op de smalle loopplank tussen Ens en Emmeloord moest men elkaar bij het passeren om het middel vatten om niet in het water terecht te komen. De woningen waren van hout en stonden dicht op elkaar. Vaak woonden in één huis twee gezinnen. Wind en koude hadden door de kieren vrij spel. De visserij was lange tijd het belangrijkste middel van bestaan. Schokkers visten zowel op de Zuiderzee als op de Noordzee. Aangevuld met vrachtvervoer en kleinschalige veeteelt konden de Schokkers lange tijd min of meer in hun onderhoud voorzien.
 
Bovenstaand een tekening van Schokland met loopplank, naar schatting ca 1845.Bovenstaand een tekening van Schokland met loopplank, naar schatting ca 1845.

Vanaf 1800 ging het minder met de handelsvaart. Ook met de visserij ging het slecht. Rond 1830 leefde vrijwel iedereen van de 650 inwoners van Schokland in diepe armoede. In een poging de armoede op het eiland te verlichten, werden in 1839 op Schokland twee weeflokalen geopend. Het idee was dat de Schokkers door het weven van katoen in hun eigen onderhoud zouden kunnen voorzien. De katoentjes zouden door de Nederlandsche Handel-Maatschappij in Nederlands-Indië worden afgezet. Dit plan was echter geen succes. De Schokker weeflokalen konden niet concurreren en de inkomsten vormden maar een kleine aanvulling op het inkomen van de eilandbewoners. En al snel maakte de machinale productie elders in ons land hieraan een eind. De Schokker bevolking werd steeds meer afhankelijk van financiële steun van buitenaf. Regelmatig verschenen in Nederlandse kranten oproepen tot liefdadigheid. De burgemeester schreef: "Niet alleen zitten de mensen in bitterste nood, 100 haarden zonder brandstof, 500 mensen zonder een bete broods! Men vraagt elkander 's morgens: zouden er ook doden wezen.” 

Ontruiming in 1859

De onderwijzer Arnoldus Legebeke kwam in 1859 samen met de pastoor van Schokland tot de conclusie dat de toestand op het eiland onhoudbaar was geworden. Hun verzoek aan de regering om het eiland te ontruimen werd ingewilligd. De Schokkers gingen akkoord met een schadeloosstelling en verhuisden in de zomer van 1859.

Publicatie ontruiming Schokland. Gedateerd 1 maart 1859Publicatie ontruiming Schokland. Gedateerd 1 maart 1859

"Geen weg terug", beeld geinspireerd op de ontruiming van Schokland; Kiny Copinga, 2004. "Geen weg terug", beeld geinspireerd op de ontruiming van Schokland; Kiny Copinga, 2004.

Schokland telde zo'n zeventig visschuiten van 5-29 ton, waarvan 51 in Emmeloord. De meeste Schokkers trokken naar Brunnepe, een vissersdorpje even buiten Kampen. Later werd een deel van deze ‘Schokkerbuurt' afgebroken. Enkele woninkjes zijn herbouwd in het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen. Een groot deel trok naar Vollenhove, de enige plaats waar ze min of meer met open armen werden ontvangen. Andere Schokker gezinnen trokken naar Urk, Volendam, Edam, Amsterdam of de textielindustrie in Twente. Schokland werd na het vertrek van de oorspronkelijke bevolking nog bewoond door enkele ambtenaren van Rijkswaterstaat, die onder meer de vuurbakens brandende hielden voor de scheepvaart op de Zuiderzee. Ook schippers, vissers en rietsnijders verbleven nog tijdelijk op Schokland. Ironisch genoeg is Schokland na 1859 nauwelijks kleiner geworden. 

Albert Hendriks Diender geboren 9-6-1826 op Schokland, op zijn stoel voor zijn huisje in Kampen. Uit Schokkererf nr.9, september 1988.Albert Hendriks Diender geboren 9-6-1826 op Schokland, op zijn stoel voor zijn huisje in Kampen. Uit Schokkererf nr.9, september 1988.

In 1907 bezocht H.T. Nieuwenhuis, onderwijzer op Urk, met een gezelschap Urker notabelen de terp Middelbuurt.In 1907 bezocht H.T. Nieuwenhuis, onderwijzer op Urk, met een gezelschap Urker notabelen de terp Middelbuurt.

Luchtfoto Schokland in de tijd van de polderpioniers, 1950.Luchtfoto Schokland in de tijd van de polderpioniers, 1950.

Werelderfgoed

Nadat in 1942 de Noordoostpolder droogviel, lag Schokland midden in het nieuwe land.  Omdat de geschiedenis van dit voormalige eiland in de polder de voortdurende strijd van Nederland tegen het water symboliseert, is Schokland in 1995 opgenomen op de UNESCO Werelderfgoedlijst. 

Museum Schokland, tegenover het kerkje uit 1834 op de Middelbuurt, eigendom van gemeente Noordoostpolder, laat tegenwoordig nog zien hoe het leven op Schokland was. Op de Zuidpunt zijn de fundering van een vuurtoren en de ruïne van de oude kerk van Ens te bewonderen en op de Zuidert een waterput. Op de terp Emmeloord zijn de lichtwachterswoning en het misthoorngebouwtje bewaard gebleven, is de vuurtoren gerestaureerd en heeft ook de oude haven een gedeeltelijke restauratie ondergaan. Nazaten van de oorspronkelijke Schokkers richtten eind vorige eeuw de Schokkervereniging op. Die organiseert diverse activiteiten op het voormalige eiland en houdt de herinnering levend. 

Meer informatie omtrent de historie van Schokland treft u aan www.schoklanddoordeeeuwenheen.nl.